Terapia behawioralna i rozwojowa - dwa różne podejścia do autyzmu
Istnieją dwie główne kategorie terapii dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu – behawioralna (dyrektywna) i rozwojowa (niedyrektywna). W latach 60-tych, gdy zaczęto zajmować się leczeniem autyzmu powstały formy terapii oparte na modelach behawioralnych. Stosowana Analiza Zachowań (ABA) jest główną reprezentantką tego podejścia. W latach 80-tych pojawiła się kolejna grupa terapii – terapie rozwojowe. Ponieważ są one nowsze i przeprowadzono na ich temat mniej badań, to właśnie o nich będzie mowa w dalszej części artykułu.
Terapie rozwojowe opierają się na dwóch podstawowych założeniach. Pierwsze z nich mówi, że każdy z nas nabywa umiejętności społeczno-komunikacyjne w podobnej kolejności rozwojowej, niezależnie od predyspozycji. I tak na przykład zanim dziecko zacznie mówić pełnym zdaniem, to grucha, gaworzy, używa gestów, a z czasem pojedynczych słów. Badania pokazują, że dzieci z autyzmem i dzieci rozwijające się typowo przechodzą przez podobne ścieżki rozwojowe. Jednakże tempo, jakim dzieci ze spektrum podążają nimi jest dużo wolniejsze, zwłaszcza, jeśli chodzi o rozwój mowy ekspresyjnej, naśladowania i zabawy symbolicznej. Dzieci z autyzmem często opuszczają niektóre etapy, przez co ciężko jest im nabyć kolejne umiejętności, charakterystyczne dla ich wieku. Terapie rozwojowe koncentrują się na wypełnianiu luk rozwojowych, czyli tych etapów, które dziecko pominęło. Zwraca się tu uwagę na dane aspekty rozwoju, nie na wiek podpiecznego. Trudno jest dziecku, które nie używa gestów, uczyć się słów, gdyż komunikacja gestykulacyjna rozwija się przed mową. Terapeuci rozwojowi będą koncentrować się na wypełnieniu brakujących elementów, co sprawia, że nauka staje się szybsza i bardziej satysfakcjonująca dla obu stron – dziecka i terapeuty.
Drugie założenie terapii rozwojowych mówi, że dzieci uczą się przede wszystkich przez swoje relacje emocjonalne z opiekunem, a ta nauka idzie im najlepiej, gdy opiekun nastawiony jest responsywnie do dziecka. Styl responsywny charakteryzuje się równowagą w nawiązywaniu i podtrzymywaniu interakcji między dorosłym a dzieckiem, nastawieniem na dzielenie się emocjami, a także dostosowywaniem działań dorosłego do poziomu rozwojowego dziecka. W terapiach rozwojowych styl responsywny jest bazą w pracy z dziekiem. Przede wszystkim terapeuta nastawiony jest na poszukiwanie sposobów, które będą najlepiej działały, a sesje skupiają się na przedmiotach, ćwiczeniach, tematach wybranych przez dziecko. Oferowanie przerw lub pośrednich zaproszeń do wykonywania ćwiczeń jest charakterystyczne dla stylu responsywnego, dlatego też terapie rozwojowe są prowadzone w oparciu o zabawę z dzieckiem. Terapeuci rozwojowi próbują dotrzeć do dziecka w sposób mniej dyrektywny, ograniczają stosowanie rozkazów i poleceń do minimum. I tak na przykład chcąc zwrócić uwagę dziecka na pluszową krówkę terapeuta może powiedzieć „Och! Jaka łaciata krowa!”, a nie „Podaj mi krowę”. Terapeuta proponuje dziecku różne aktywności, obserwuje przy tym jego reakcje, odpowiada na nie i na tej podstawie kształtuje umiejętności dziecka. Styl responsywny sprzyja rozwijaniu zainteresowań dziecka, sprawia, że zajęcia są przyjemne, a to usprawnia jego rozwój społeczny, emocjonalny i poznawczy.
Przykłady terapii niedyrektywnych
Przykładami terapii rozwojowych są:
- Terapia GPS (Growth through Play System), która koncentruje się na dwóch aspektach – pomocy dziecku w samoregulacji swoich stanów emocjonalnych oraz wypełnianiu luk rozwojowych. Rodzice postrzegani są jako kluczowy element w terapii dziecka. Na początku tworzony jest profil społeczno-komunikacyjny, następnie wybierane są maksymalnie dwa cele do pracy w danym okresie czasu. Rodzic i terapeuci wspólnie starają się ćwiczyć, by zrealizować te cele. Opracowywana jest również dieta sensoryczna, która ma na celu pomóc dziecku osiągnąć, jak najbardziej optymalny stanu pobudzenia. Badania pokazują, że pomoc dziecku w regulacji swoich stanów emocjonalnych jest kluczowa dla rozwoju innych umiejętności.
- Terapia ESDM (The Early Start Denver Model), która przeznaczona jest dla dzieci w wieku od 12 miesięcy do 5 lat Przebieg terapii metodą ESDM podzielony jest na ustalone interwały czasowe. Każdy z nich rozpoczyna się od przygotowania programu terapii z użyciem skal rozwojowych ESDM. Potem opracowywane są szczegółowe wytyczne do zajęć. Podczas zajęć, w określonym przedziale czasowym odnotowywane są postępy dziecka. Później patrząc na dynamikę zmian tworzy się program na kolejny przedział czasowy.
- Model DIR / Podejście Floortime, gdzie nadrzędnym celem terapii jest ukształtowanie samodzielności i elastyczności w myśleniu i komunikacji dzieci z autyzmem. Celem terapii jest budowanie podstaw zdrowego rozwoju. Najważniejsze jest nabywanie umiejętności z określonych 6 poziomów (kamieni milowych rozwoju) i dopiero, kiedy dziecko nabędzie podstawowe umiejętności społeczne i komunikacyjne, jest gotowe do swobodnego uczenia się.
- Metoda Rozwoju Relacji RDI, która oparta jest o pracę z dzieckiem wykonywaną przez rodziców w domu. Wyróżniane tu są dwa typy interakcji społecznych te, których celem jest uzyskanie czegoś i te, w których chodzi o dzielenie się doświadczeniami. Praca nad rozwijaniem tego drugiego typu, jest podstawowym celem metody RDI. Ważna jest tu również praca nad „inteligencją dynamiczną” – wraz z jej rozwojem dziecko nabywa, bowiem umiejętność wykorzystywania wiedzy nabytej (inteligencji statycznej) w życiu codziennym.
Terapie rozwojowe są alternatywą do dominujących w Polsce terapii dyrektywnych. Warto podkreślić, że przeprowadzone do tej pory badania nie są w stanie określić, która metoda jest najlepsza, a badania dotyczące terapii rozwojowych pokazują, że techniki stosowane w terapii są skuteczne i wspomagają rozwój dzieci z autyzmem. Elastyczność terapeuty, koncentracja na dziecku i szukanie najlepszych sposobów dotarcia do niego to tylko niektóre elementy stanowiące podstawę metod rozwojowych.
