Integracja sensoryczna: co to jest?
Mały człowiek dla prawidłowego rozwoju powinien: poznawać własne ciało, eksplorować otoczenie w którym żyje, zdobywać wiedzę o otaczającym świecie - wszystkie te informacje są mu dostarczane przez zmysły. Wyróżnia się zmysły odbierające bodźce z otoczenia (dotyk, słuch, wzrok, powonienie, smak) oraz te, które odbierają informacje z głębi naszego ciała (zmysł równowagi, czucia ułożenia i ruchów ciała). Różnorodne i systematyczne bodźce zmysłowe, pozytywnie wpływają na rozwój i dojrzewanie układu nerwowego. Ścisłe współdziałanie wszystkich narządów zmysłowych (czyli ich integracja) jest bardzo ważne dla prawidłowego rozwoju człowieka.
Pojęcie integracji sensorycznej jako pierwsza opisała dr A. Jean Ayers jako ”proces neurologiczny organizujący wrażenia płynące z ciała i środowiska w taki sposób, by mogły być użyte do celowego działania.” Twórczyni metody integracji sensorycznej porównuje ten proces z ruchem ulicznym na skrzyżowaniu w centrum miasta. Jeśli bodźce zmysłowe przepływają nieharmonijnie, to mamy wtedy do czynienia z zaburzeniami integracji sensorycznej, czyli swoistym korkiem ulicznym, który może w konsekwencji prowadzić nawet do karambolu. Do harmonijnego rozwoju i optymalnego funkcjonowania dziecka w świecie, niezbędna jest prawidłowa integracja sensoryczna.
Zaburzenia integracji sensorycznej: objawy
Zaburzenia integracji sensorycznej nie wynikają z uszkodzeń narządów zmysłów, lecz są swoistymi problemami układu nerwowego z odbiorem, porządkowaniem i interpretacją bodźców zmysłowych. Dziecko z powyższymi trudnościami może w ogóle nie zauważać pewnych bodźców, reagować na nie z opóźnieniem albo wręcz przeciwnie, reakcja może być nadmierna. U każdego dziecka może to wyglądać inaczej, zaburzenia SI to zbiór pewnych nieprawidłowości w rozwoju zmysłowo-ruchowym. Dlatego wyróżnia się objawy zaburzeń integracji sensorycznej, które występują w różnych konfiguracjach i nasileniu.
Niemowlęta i małe dzieci:
- Sen- problemy z zasypianiem, częste wybudzanie się, budzenie się z krzykiem i płaczem.
- Samoregulacja- trudności z wyciszaniem się, częsty płacz, napady wybuchów złości, drażliwość i hałaśliwość.
- Jedzenie- problemy z odruchem ssania w okresie noworodkowym, problemy z wprowadzaniem nowych pokarmów, częsty odruch wymiotny. Unikanie pewnych faktur i konsystencji jedzenia a nawet wybiórcze jedzenie (ze względu na fakturę, zapach, smak czy kolor).
- Dotyk- unikanie dotyku innych osób i przytulania, odpychanie się od rodzica, nietolerowanie ubierania i zabiegów higienicznych (mycie, kremowanie, czesanie, obcinanie paznokci, mycie zębów), unikanie zabaw i sytuacji gdzie dziecko może się pobrudzić, unikanie pewnych materiałów, szwów w ubraniach, części garderoby (czapka, szalik).
- Czucie głębokie- uderzanie główką o ścianę lub łóżeczko, gryzienie, szczypanie, ściskanie siebie lub innych osób, brak wyczucia siły, zbyt mocne i siłowe zachowania w kontaktach z innymi, ocieranie się o ściany lub innych, potrzeba mocnego dotyku, docisku pewnych części ciała a nawet czasami masturbacja dziecięca.
- Ruch-protest przy nagłych zmianach położenia ciała w przestrzeni, niechęć do przebywania w określonych pozycjach, potrzeba bycia w ciągłym ruchu (noszenia, wożenia w wózku, noszenia w chuście, ciągłe bieganie), niezgrabność, słaba równowaga, ciągłe upadanie i potykanie się, wpadanie na przedmioty u dzieci chodzących. Nadmierne huśtanie się lub kręcenie, wybieranie tylko określonych aktywności na placu zabaw przy unikaniu innych. Unikanie ruchu i zabaw ruchowych.
- Słuch- najdrobniejsze dźwięki wybudzają dziecko, bardzo negatywna reakcja na pewne dźwięki (suszarki, blendera, odkurzacza, karetki), pobudzenie lub lęk w miejscach bogatych w różne dźwięki (galeria handlowa, market, festyny a nawet kościół).
- Wzrok- duża wrażliwość na jasne światło (odwracanie głowy, rozdrażnienie, płacz), silne pobudzenie w miejscach tłocznych i ruchliwych.
- Emocje- problem z oddzieleniem od opiekuna, nadmierne wycofanie w nowych sytuacjach, brak reakcji na zakazy opiekuna, drażliwość i nadmierna labilność emocjonalna (od płaczu do śmiechu)
Przedszkolaki i uczniowie:
- Nieprawidłowe napięcie mięśniowe, wady postawy.
- Problemami z koncentracją uwagi, zwłaszcza w grupie.
- Zbyt duża ruchliwość dziecka lub odwrotnie preferowanie siedzącego trybu życia, unikanie zabaw i gier ruchowych.
- Niezgrabność ruchowa, ociężałość i sztywność, obniżona równowaga i koordynacja, problem z uczeniem się nowych umiejętności
- Problemy w czynnościach precyzyjnych takich jak pisanie, cięcie, rysowanie, nawlekanie, często niechęć i unikanie ich.
- Problemy z opanowaniem umiejętności czytania i pisania.
- Nadwrażliwość na dotyk przejawiającą się unikaniem czynności higienicznych, metek lub niektórych ubrań, zabaw w piasku, zabaw plasteliną, farbą (malowanie palcami), nadmierne reakcje na pobrudzenie się.
- Unikaniem huśtawek, zjeżdżalni, karuzeli, drabinek lub nadmiernym poszukiwaniem tego typu zabaw.
- Unikaniem miejsc zatłoczonych, głośnych, nieprzewidywalnych ( komunikacja miejska, supermarket, festyny itp.) lub po pobycie w takim miejscu nadmierne pobudzenie, zdenerwowanie.
- Poszukiwaniem mocnego dotyku, uderzania i uciskania własnym ciałem o innych ludzi lub przedmioty.
- Nadwrażliwością na różne dźwięki i hałas, brak możliwości skupienia uwagi w hałasie.
- Nadwrażliwością na bodźce wzrokowe: światło, pobudzenie lub brak skupienia uwagi w miejscach o dużej ilości kolorów, świateł, ludzi.
- Nadwrażliwość na zapachy, wyczuwanie ich z daleka, odmowa jedzenia pokarmów ze względu na ich zapach, łatwy odruch wymiotny ze względu na zapach.
- Unikaniem niektórych smaków, konsystencji pokarmów a nawet jedzeniem wybiórczym.
Pamiętajmy, że ”jedna jaskółka wiosny nie czyni”, występowanie jednego czy dwóch objawów nie świadczy o zaburzeniach integracji sensorycznej. Natomiast jeśli jest ich więcej i utrudniają one codzienne funkcjonowanie dziecku, to może być sygnał o problemach z przetwarzaniem bodźców sensorycznych.
Przyczyny zaburzeń SI
Nie ma badań naukowych, które jednoznacznie określają przyczyny zaburzeń integracji sensorycznej. Obecny stan wiedzy pozwala nam jedynie na oszacowanie grupy ryzyka . Są to dzieci z ciąż wysokiego ryzyka, o nieprawidłowym przebiegu ciąży i porodu, łącznie z cesarskim cięciem, z obniżoną punktacją Apgar po urodzeniu, wcześniaki i dzieci z hipotrofią, zaburzeniami odruchu ssania, nieprawidłowościami w rozwoju psychoruchowym, niemowlęta mające problemy z samoregulacją czyli tzw. “high need baby”. Oczywiście nie oznacza, to że dzieci z danych grup będą miały zaburzenia SI, ale na pewno należy je bacznie obserwować i interweniować w razie potrzeby.
Zaburzenia integracji sensorycznej: co robić?
Co mają zrobić rodzice, jeśli podejrzewają u swojego dziecka zaburzenia integracji sensorycznej? W przypadku małego dziecka warto zgłosić problem pediatrze, neurologowi lub fizjoterapeucie dziecięcemu, jeśli współpracuje z dzieckiem. Coraz częściej placówki pracujące z małymi dziećmi w ramach wczesnego wspierania rozwoju, mają również w swoich zespołach terapeutów integracji sensorycznej. Można też samemu zgłosić się do terapeuty integracji sensorycznej na konsultację, ważne żeby osoba miała doświadczenie i kwalifikacje do pracy z małymi dziećmi. W sytuacji dziecka powyżej 4 roku życia, możemy udać się do rejonowej poradni psychologiczno-pedagogicznej, gdzie na wniosek rodzica powinna zostać wykonana ocena procesów integracji sensorycznej. Ważne jest także potwierdzenie kwalifikacji terapeuty - jest to psycholog, pedagog, logopeda lub fizjoterapeuta, który ukończył II stopniowy kurs uprawniający do prowadzenia diagnozy i terapii integracji sensorycznej. Rodzice mają prawo wymagać poświadczenia niezbędnych kwalifikacji - zdarza się iż terapia jest prowadzona przez osoby bez uprawnień.
Diagnoza SI
Samo badanie procesów integracji sensorycznej składa się z następujących części:
- Szczegółowego wywiadu z rodzicami/opiekunami – jedno z głównych źródeł informacji o dotychczasowym rozwoju sensoryczno-motorycznym dziecka.
- Kwestionariuszy – rodzice są proszenie o wypełnienie szczegółowych kwestionariuszy, które pozwalają uzupełnić wyniki diagnozy.
- Usystematyzowanej obserwacji klinicznej – czyli reakcji dziecka na stymulację sensoryczną, występowania przetrwałych odruchów, obserwację postawy, równowagi, koordynacji oraz ruchów gałek ocznych.
- Testów – dziecko powyżej 4 roku życia wykonuje testy, które maja pomóc określić jego koordynację, czucie ciała, dokładne czucie i pracę rąk.
- Podsumowania diagnozy – rozmowa z rodzicami na temat wyników diagnozy i wniosków z nich płynących. Poszczególne wyniki są wyjaśniane i omawiane.
Diagnoza to zazwyczaj trzy spotkania, które trwają około 50/60 minut każde. Pierwsze dwa to spotkania z dzieckiem i rodzicami – zbieranie wywiadu, przeprowadzanie prób i testów, trzecie spotkanie z rodzicami – omówienie diagnozy. Rodzic powinien dostać diagnozę na piśmie, łącznie z zaleceniami do pracy w domu.
Terapia SI
Terapia odbywa się na specjalnie wyposażonej sali terapeutycznej. Najważniejszą jej częścią jest sprzęt podwieszany. Służy on do stymulowania układu przedsionkowego i czucia głębokiego, czyli podstawowych układów sensorycznych. Sala jest wyposażona w wiele pomocy do stymulowania systemu dotykowego, słuchowego, wzrokowego oraz węchowego. Terapia powinna być prowadzona indywidualnie i odbywać się 1-2 razy w tygodniu, a czas przeznaczony na pracę to ok. 50 min. Ważna w procesie terapii jest współpraca terapeuty z rodzicami. Terapeuta zaleca ćwiczenia do wykonywania w domu, oraz w razie potrzeby tzw. dietę sensoryczną. Po poinstruowaniu rodzica przez terapeutę, powinien on ćwiczyć z dzieckiem kilka razy w tygodniu (najlepiej codziennie) przez ok. 15 min. Trochę inaczej wyglądają oddziaływania terapeutyczne w stosunku do niemowląt i małych dzieci- bardzo rzadko terapia przyjmuje tradycyjną formę gabinetową, zazwyczaj jest to instruktaż dla rodziców jak postępować z dzieckiem, jakie bodźce ograniczać w codziennym funkcjonowaniu, w jaki sposób bawić się żeby wspierać jego rozwój zmysłowy. Organizuje się najbliższe otoczenie pod katem ilości bodźców, opracowuje plan dnia lub wprowadza dietę sensoryczną.
Metoda integracji sensorycznej ma obecnie wielu zwolenników ale także przeciwników. O skuteczności jej są przekonane osoby, które widzą jak poprawia się funkcjonowanie dzieci objętych terapią. Rodzice widzą, że z dzieckiem dzieje się coś niepokojącego, zachowuje się inaczej od rówieśników. Do tej pory uważano że jest to fanaberia, trudny charakter dziecka, nieudolność wychowawcza rodziców – dziecko jest po prostu niegrzeczne albo trudne. Dzięki integracji sensorycznej, wiemy że pewne dziwne i trudne zachowania mogą być oznaką nieprawidłowości w rozwoju sensomotorycznym. Najważniejsze jest to, że można coś z tym zrobić, i to już od na wczesnych etapach rozwoju . Zanim więc przypniemy dziecku łatkę „trudnego” lub „niegrzecznego” przyjrzyjmy się mu bliżej. Być może wysyła nam komunikat „nie radzę sobie- pomóż mi” ale my nie umiemy tego odczytać.
Czytaj inne artykuły dotyczące integracji sensorycznej:
Jak wspierać rozwój sensomotoryczny niemowląt?
Zabawy sensoryczne dla niemowląt
Jak wspierać integrację sensoryczną malucha w wieku 1–3?
Integracja sensoryczna dla przedszkolaka
Jak wybrać zajęcia sensoryczne dla dziecka?
Przeczytaj także:
Jak zapewnić dziecku spokojny sen?
8 błędów często popełnianych przez rodziców
